Kieuwen zijn de uitgroeisels van het lichaam van dieren die zijn ontworpen om water in te ademen. Meestal zijn het vertakte filamenten, uitgerust met een netwerk van bloedvaten en verstoken van spieren.
Welke dieren hebben kieuwen?
Met behulp van kieuwen wordt voor de meeste waterbewoners zuurstof uit het water gehaald: vissen, veel ongewervelde waterdieren (bijvoorbeeld polychaete worm, parelgort weekdier, branchipus kieuwpootkreeftjes, eendagsvliegen larve) en sommige larvale amfibieën (bijvoorbeeld kikkervisjes).
Bij cyclostomen (roofdieren of visparasieten) vindt de ademhaling plaats via de kieuwzakken.
De ringwormen hebben primitieve kieuwen. Bij de meeste hogere kreeftachtigen bevinden deze ademhalingsorganen zich op de zijwanden van het lichaam en de bovenste delen van de borstpoten. Larven van waterinsecten hebben tracheale kieuwen, dit zijn dunwandige uitgroeisels op verschillende delen van het lichaam, waarin zich een tracheaal netwerk bevindt.
Van de stekelhuidigen hebben de kieuwen zeesterren en zee-egels. Alle primaire waterakkoorden (vissen) hebben rijen gepaarde openingen (kieuwspleten) in de keelholte. Bij darmontluchters (mobiele bodemdieren), manteldieren (kleine zeedieren met een zakvormig lichaam bedekt met een membraan) en schedelloos (een speciale groep ongewervelde dieren) vindt gasuitwisseling plaats tijdens de passage van water door de kieuwspleten.
Hoe dieren ademen met kieuwen
De kieuwen zijn gemaakt van bladeren (filamenten), binnenin bevindt zich een netwerk van bloedvaten. Het bloed daarin wordt door een zeer dunne huid van de externe omgeving gescheiden, waardoor de noodzakelijke voorwaarden worden geschapen voor de uitwisseling tussen in water opgeloste gassen en bloed. De kieuwspleten in vissen worden gescheiden door bogen van waaruit de kieuwsepta zich uitstrekken. Bij sommige benige en kraakbeenachtige soorten bevinden de kieuwblaadjes zich in twee rijen aan de buitenzijde van de bogen. Actief zwemmende vissen hebben kieuwen met een veel groter oppervlak dan sedentaire waterdieren.
Bij veel ongewervelde dieren, jonge kikkervisjes, bevinden deze ademhalingsorganen zich aan de buitenkant van het lichaam. Bij vissen en hogere schaaldieren zijn ze verborgen onder beschermende apparaten. Vaak bevinden de kieuwen zich in speciale lichaamsholten, ze kunnen worden afgedekt met speciale huidplooien of leerachtige deksels (kieuwkappen) om ze tegen beschadiging te beschermen.
De kieuwen fungeren ook als de bloedsomloop.
De beweging van het operculum tijdens het ademen wordt gelijktijdig uitgevoerd met de beweging (openen en sluiten) van de mond. Bij het ademen opent de vis zijn bek, zuigt water op en sluit zijn bek. Water werkt in op de ademhalingsorganen, gaat er doorheen en gaat naar buiten. Zuurstof wordt opgenomen door de haarvaten van de bloedvaten die zich in de kieuwen bevinden, en het gebruikte koolstofdioxide komt daardoor in het water terecht.
